فیلم بی‌همه چیز : تلاقی سنت و ریاکاری

مقدمه‌ای بر فیلم بی‌همه چیز

فیلم بی‌همه چیز با روایت داستانی اجتماعی و انتقادی، بیننده را به قلب یک روستای دورافتاده در ایران می‌برد. این فیلم، با الهام از فیلم معروف “مالنا”، (و با اقتباس از نمایشنامه “ملاقات با بانوی سالخورده” اثر فریدریش دورنمات) به بررسی رفتارهای متظاهرانه و ریاکارانه مردم در مواجهه با زنی بی‌پناه می‌پردازد. در این مقاله به نقد و بررسی فیلم بی‌همه‌چیز می‌پردازیم.

روایت داستان “مالِنا”

فیلم “مالنا” داستان زنی زیبا است که در یکی از روستاهای سیسیل زندگی می‌کند. وقتی که شوهر مالنا به جنگ می‌رود، مجبور می‌شود تنها در میان مردان هوس‌باز و زنان بد‌دل،حسود و کینه‌توز روستا زندگی کند. در این‌میان، مردی شهوت‌ران به او تعدی می‌کند، و به دنبال آن، پشت سرش حرف در‌می‌آورند. مالنا که بی‌آبرو شده، و با فقر دست‌و‌پنجه نرم می‌کند، به فساد کشیده‌می‌شود. زنان روستا که مالنا را گمراه‌کننده شوهران عیاششان می‌دانند، او را طرد کرده و از روستا بیرون می‌اندازند.

گر نیک بنگری، همه تزویر می‌کنند: نگاهی به مضمون فیلم مالنا

مالنا تصویر جامعه‌ای گناهکار است که تمامی بنیان‌های اخلاقی در آن فروپاشیده و مردان بی‌غیرت آن به عیاشی و زنانشان به سَرَک‌کشی در زندگی دیگران و تهمت‌زدن به این و آن مشغولند، اما به طرز ریاکارانه‌ای خود را درستکار می‌دانند. زنان و مردانی که در ناز و نعمت شکم‌هایشان را از بهترین غذاها سیر می‌کنند، و در خلوت عصیان می‌کنند، وخیرشان به زنان بی‌سرپرست و کودکان یتیم نمی‌رسد، آنگاه مزورانه از پاکی و صداقت دم می‌زنند. آنها نه‌تنها در اندیشه حمایت از زنی بی‌سرپناه نیستند، که او را فاسد و فاسق دانسته، از وی دوری می‌جویند. ایشان با تزویر و تظاهر خود را مصلح، و مالنا را مفسد می‌خوانند.

مردمانی که از انجام هیچ فسق و گناهی ابا ندارند، ناز و عشوه زنی را که از فرط فقر و بی‌کسی به دلبری از مردان روی آورده‌است، بدترین گناه کبیره می‌دانند! آنها در واقع از بیم این‌که شوهرانشان شیفته طنازی مالنای زیبا شوند، او را می‌زنند و تحقیر می‌کنند و از شهر و دیارش تبعید می‌کنند، و سپس در پس نقاب دین‌دارانی مصلح پنهان می‌شوند. آن‌ها مردمانی‌اند که زورشان به زنی بی‌کس می‌رسد.

شاید چنین تصویری در زمانه ما نیز غریب نباشد. مردان و زنانی که با دیدن گناهانی مثل غیبت و تهمت ککشان نمی‌گزد، و حتی خود نیز ممکن است به چنین گناهانی مبتلا باشند، اما با دیدن زیبارویان شهرآشوبی که به حجاب مقید نیستند، رگ غیرت دینی‌شان بالا می‌زند. با دیدن چنین مردمی، این سوال در ذهن نقش می‌بندد، که به‌راستی آیا انگیزه آنها دفاع از دین است؟ اگر چنین است، پس چرا در برابر دیگر گناهان، صدایشان در‌نمی‌آید؟

فیلم “مالنا” داستان چنین مردم متظاهر و ریاکاری است، که در پس نقاب دین، و با انگیزه‌هایی سخیف در برابر زنی بی‌سرپناه قد علم می‌کنند و به گمان خود، به یاری اعتقادات و سنت ها برخاسته، زن بیچاره را محکوم می‌کنند.

مالنا باز می‌گردد

فیلم “مالنا” در آستانه جنگ جهانی دوم رخ می‌دهد. دهه چهل میلادی. فیلم بی‌همه چیز داستان مالنای ایرانی را، در حدود سی سال بعد روایت می‌کند. (منظور، زمان موقعیت داستان است. اما زمان ساخت فیلم، بیش از بیست سال بعد است.)

روایت داستان لیلی

فیلم بی‌همه چیز داستان زنی به نام لیلی (با بازی هدیه تهرانی) را روایت می‌کند که پس از سال‌ها به روستای خود بازمی‌گردد. لیلی که به واسطه ازدواج با مردی ثروتمند به قدرت و ثروت دست یافته، اکنون قصد دارد به مردم روستای خود کمک کند. اما این بازگشت تنها برای خیرخواهی نیست. او شرطی برای کمک خود تعیین کرده است: قتل امیر (پرویز پرستویی)، مردی که در گذشته باعث بدنامی و طرد او شده است.

خلاصه داستان فیلم بی‌همه چیز (شامل اسپویل)

سال‌ها قبل، لیلی را پس از ارتباط نامشروع با امیر و به دنبال تهمتی که به او می‌زنند، از روستا بیرون می‌کنند. و حالا لیلی طرد شده  با سرنوشتی مشابه مالنا، به روستای خود باز گشته‌است. 

لیلی به واسطه ازدواج با مردی ثروتمند و با نفوذ در تهران، به ثروت و جاه و مقامی رسیده، و مردم فقیر روستای دور‌افتاده به بانوی متمول هم‌ولایتی‌شان  چشم امید دارند. دهدار ( آقای جوالدوز با بازی هادی حجازی فر) با چاپلوسی می‌خواهد امتیازاتی از لیلی بگیرد. همه به‌فکر خودشان هستند، و کسی به فکر دختر ساده و بی‌کسی نیست که با وعده‌ای دروغین گاوش را پیش پای لیلی قربانی کردند. لیلی برای کمک مالی به مردم روستا وعده می‌دهد. او اما برای تحقق وعده‌اش شرطی می‌گذارد. لیلی از مردم روستا می‌خواهد که امیر را _که سالها قبل با او ارتباط داشته، و مسبب حامله شدن او است_ بکشند.

امیر برادرزاده خان بوده، و به دستور وی مجبور می‌شود لیلی را ترک کرده، با دختر کدخدا ازدواج کند. او حالا مردی صاحب نفوذ و جوانمرد است، که سابقه خوبی در کمک به مردم روستا و دستگیری از آنها دارد. پس از شرطی که لیلی می‌گذارد، اراذل و اوباش امیر را تهدید می‌کنند، و مردم روستا که پیش‌تر بر سر او قسم می‌خوردند، هیچ حمایتی از او نمی‌کنند. آنها به حساب لیلی از بقالی امیر خرید می‌کنند و ریزه‌خوار و مطیع او شده‌اند.

تحلیل مضمون و درونمایه فیلم “بی‌همه چیز”

خون دل؛ یادآوری واقعیتی دردناک

فیلم تصویری سیاه از مردم و بی‌وفایی‌شان ترسیم کرده است. مردم منفعت‌طلب فیلم، تسلیم و پشتیبان کسی هستند که منفعتی برایشان داشته باشد. اگر نتوانیم بگوییم که این تصویری از جامعه امروز ایران است، دست‌کم می‌توانیم برهه‌هایی از تاریخ را به یاد آوریم، که مردم به راحتی و برای حفظ رفاه و آسایش، و یا برای رسیدن به منفعت بیشتر، پشت ناجی خیرخواهشان را خالی کرده‌اند. مردمی که برای نجات از ظلم و ستم، به منجی‌شان نامه نوشتند، تا از ظلم حاکم نجاتشان دهد، و بعد خود در صف اول جنگ با او به نبرد ایستادند! یا مردمی که خود رهبرشان را برگزیدند، و هنگامی که ابرهای عدالت بر آسمانشان سایه می‌افکند، یا با پیشوایشان به جنگ برخاسته، و یا ساز مخالفت با وی نواختند. فارغ از جهت گیری خالق اثر و مضمون فیلم، قطعا فیلم با این خصلت مردم مطابقت دارد.

یک برداشت سیاسی

می توان فیلم بی‌همه چیز را با سریال رهایم کن مقایسه کرد. در آن‌جا خان بزرگ روستا که همیشه دلش برای مردمش می‌تپید، توسط مردم مطرود شد.‌ مردمی که یک عمر نمکش را خوردند، نمکدان شکستند. از آنجا که داستان این آثار در موقعیت قبل از انقلاب می‌گذرد، شاید بتوان گفت که این فیلم‌ها، در موقعیتی کنایه‌آمیز به داستان محمدرضا‌ پهلوی اشاره می‌کنند، که به‌عقیده برخی، برای آبادانی کشورش زحمت کشید، اما طرد شد. اگر چنین فرضی درست باشد، فیلم بی‌همه چیز معتدل‌تر، بی طرف‌تر و واقع‌بین‌تر به چنین تشبیهی روی آورده است. چرا که در فیلم بی‌همه چیز، امیر که مورد قهر مردم قرار گرفت (و می‌تواند نماد محمدرضاشاه پهلوی باشد)، چندان بی‌گناه و عاری از هرگونه خطایی نیست. و چه‌بسا برای چنین انتقامی سزاوار باشد. او مردی مغرور و خودخواه بود، که حتی حاضر نشد به اشتباه و خیانتش اعتراف کند.

اما به عقیده من، فیلم سعی می‌کند، لیلی و امیر را قضاوت نکرده، و راوی بی‌طرفی برای داستان آن‌دو باشد. فیلم اما نسبت به مردم و مسئولیت مردم جهت‌گیری می‌کند. در ادامه در این رابطه بیشتر توضیح خواهم داد.

مسئولیت جمعی مردم

در هر صورت، و فارغ از اینکه منظور و مضمون سیاسی فیلم چه بوده است، ناگزیر بایستی بپذیریم، که همه مردم در ظلمی که بر لیلی رفته است، سهیم هستند. به عبارتی، آنچه که در رابطه با مضمون این اثر، واضح و آشکار است، پرداختن به مسئولیت جمعی مردم در قبال بسیاری از ظلم‌ها است. سوژه‌ای تلخ و حتی وحشتناک، که بیانش به‌معنی ایستادن در برابر بسیاری از مردم است، و گفتنش جرات می‌خواهد. اگر این باور به‌معنی بی‌کفایت دانستن نظام دموکراسی نباشد، دست‌کم به معنی اعتقاد به پیش‌نیاز فرهنگی مردم، برای حضور در صحنه سیاست و انجام فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی، نظیر انقلاب، مطالبه‌گری، رای‌گیری و… می‌باشد.

تضادهای اخلاقی و اجتماعی

فیلم بی‌همه چیز به شکلی هنرمندانه، تضادهای اخلاقی و اجتماعی مردم روستا را به تصویر می‌کشد. مردم روستا که روزگاری لیلی را طرد کرده بودند، اکنون به خاطر ثروت و قدرت او، حاضر به انجام هر کاری برای جلب رضایتش هستند. این تغییر رفتار، نقدی بر رفتارهای منفعت‌طلبانه و ریاکارانه جامعه است.

تصویری سیاه از جامعه

فیلم بی‌همه چیز تصویری سیاه از جامعه‌ای منفعت‌طلب و ریاکار ارائه می‌دهد. مردمی که در ظاهر خود را متدین و درستکار نشان می‌دهند، اما در باطن به دنبال منافع شخصی خود هستند. این تصویر، به نوعی نقدی بر جامعه امروز ایران نیز می‌تواند باشد، جامعه‌ای که در آن بسیاری از ارزش‌های اخلاقی و انسانی تحت‌الشعاع منافع شخصی قرار گرفته است. (البته این امر در مورد بخش محدودی از جامعه صادق است.)

شباهت‌های “بی‌همه چیز” و “مالنا”

شباهت مضمونی

شباهت‌های زیادی بین فیلم بی‌همه چیز و مالنا وجود دارد. هر دو فیلم به بررسی رفتارهای متظاهرانه و ستمگری جامعه در برابر زنانی بی‌پناه می‌پردازند. در هر دو داستان، زنان به خاطر زیبایی و جلب توجه، مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند و جامعه به جای حمایت از آنها، به سرکوب و طردشان می‌پردازد.

شباهت فرمی

از نظر دمای رنگ‌ها و برخی از نماها دو فیلم شباهت‌هایی با یکدیگر دارند. ما نماهایی را از پاهای لیلی می‌بینیم، که دقیقا مطابق فیلم مالنا، برای معرفی کاراکتر به نمایش درمی‌آید. و نیز، در نماهایی که کاراکتر را از پشت سر دیده، و یا امیر را در حال دوچرخه‌سواری می‌بینیم، به یاد مالنا می‌افتیم. همچنین فیلتر گرم فیلم نیز یه ایجاد حس‌و‌حالی شبیه فیلم مالنا کمک می‌کند.

نتیجه‌گیری

فیلم “بی‌همه چیز” با الهام از “مالنا”، به بررسی رفتارهای اجتماعی و اخلاقی مردم در مواجهه با زنی بی‌پناه می‌پردازد. این فیلم، با نمایش تضادهای اخلاقی و اجتماعی، نقدی بر رفتارهای ریاکارانه و منفعت‌طلبانه جامعه است. “بی‌همه چیز” به یادمان می‌آورد که چگونه جامعه می‌تواند در برابر بی‌پناه‌ترین اعضای خود بی‌رحم و ستمگر باشد. فیلم “بی‌همه چیز”، دعوتی است برای بازنگری در رفتارها و ارزش‌های اخلاقی خود و جامعه.